در رفتگی مادرزادی لگن (DDH)، که با عنوان دیسپلازی تکاملی هیپ نیز شناخته می‌شود، یک اختلال رشدی است که در آن مفصل ران به درستی شکل نمی‌گیرد. این وضعیت، که از بدو تولد یا در مراحل اولیه رشد رخ می‌دهد، طیف وسیعی از ناهنجاری‌ها را شامل می‌شود، از شلی خفیف مفصل گرفته تا در رفتگی کامل سر استخوان ران از حفره لگن. اگرچه این مشکل ممکن است پیچیده به نظر برسد، اما درک آن برای والدین و مراقبین حیاتی است، زیرا تشخیص و درمان زودهنگام می‌تواند از عوارض طولانی مدت مانند لنگیدن، درد و آرتروز در آینده جلوگیری کند. از تعریف و علل بروز این اختلال گرفته تا علائم و نشانه‌های آن که باید به آن‌ها توجه کرد، روش‌های تشخیصی نوین و گزینه‌های درمانی موجود، تمامی موارد به تفصیل تشریح خواهند شد تا آگاهی لازم برای مواجهه با این عارضه را فراهم آوریم.
در رفتگی مادرزادی لگن چیست؟
در رفتگی مادرزادی لگن DDH یک اختلال در تشکیل و پایداری مفصل ران است که می‌تواند به شکل های مختلفی خود را نشان دهد. مفصل ران از اتصال سر کروی شکل استخوان ران (فمور) به یک حفره فنجانی شکل در لگن به نام استابولوم تشکیل می‌شود. در یک مفصل ران سالم، سر استخوان ران به طور کامل و محکم در استابولوم قرار می‌گیرد و حرکت روان و پایدار را امکان‌پذیر می‌سازد. در این نوع در رفگی ها، این هماهنگی مختل می‌شود. این وضعیت به یکی از اشکال زیر ظاهر می‌شود:
- دیسپلازی (Dysplasia): در این حالت، حفره استابولوم کم‌عمق است و سر استخوان ران به طور کامل در آن جای نمی‌گیرد. این ممکن است باعث شود مفصل ناپایدار باشد و به راحتی جابجا شود.
- سابلوکساسیون (Subluxation): سر استخوان ران تا حدی از استابولوم خارج شده، اما کاملا از آن جدا نشده است. این حالت نشان‌دهنده یک در رفتگی جزئی است.
- لوکساسیون (Luxation) یا در رفتگی کامل: سر استخوان ران کاملا از حفره استابولوم خارج شده است. این شدیدترین شکل DDH است.
این اختلال می‌تواند یک طرفه فقط یک لگن یا دو طرفه هر دو لگن باشد. تشخیص و درمان زودهنگام بسیار مهم است، زیرا مفصل ران نوزاد در حال رشد است و عدم درمان می‌تواند منجر به بدشکلی‌های دائمی و مشکلات حرکتی در آینده شود.
علت بروز در رفتگی مادرزادی لگن
اگرچه علت دقیق در رفتگی مادرزادی لگن اغلب ناشناخته است اما ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی در بروز آن نقش دارند. برخی از مهمترین عوامل خطر عبارتند از:
- عوامل ژنتیکی: در رفتگی مادرزادی لگن در خانواده‌هایی که سابقه این عارضه را دارند، شایع تر است. اگر یکی از والدین یا خواهر و برادر دارای DDH باشند، خطر ابتلای نوزاد به این عارضه افزایش می‌یابد.
- جنسیت: این عارضه در دختران حدود ۴ تا ۵ برابر بیشتر از پسران مشاهده می‌شود.
- وضعیت قرارگیری جنین در رحم: نوزادانی که در رحم در وضعیت بریچ (پاها پایین) قرار گرفته‌اند، در سه ماهه سوم بارداری، بیشتر در معرض خطر هستند. این وضعیت فشار بیشتری به لگن وارد می‌کند و منجر به کشیدگی کپسول مفصلی خواهد شد.
- اولیگو هیدروآمنیوس :کاهش حجم مایع آمنیوتیک می‌تواند فضای حرکت جنین را محدود کرده و فشار بیشتری بر مفاصل، از جمله لگن، وارد کند.
- تولد اول: نوزادان اول ممکن است به دلیل فضای محدودتر در رحم، بیشتر در معرض خطر باشند.
- سندرم‌های خاص: برخی سندرم‌های مادرزادی که با شلی مفاصل همراه هستند، می‌توانند خطر در رفتگی مادرزادی لگن را افزایش دهند.
✅✅ بیشتر بخوانید: آرتروز لگن
علائم و نشانه‌های در رفتگی مادرزادی لگن
تشخیص زودهنگام دررفتگی مادرزادی لگن از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا هرچه درمان زودتر آغاز شود، احتمال موفقیت کامل بیشتر است. علائم DDH در نوزادان و کودکان خردسال ممکن است ظریف باشند و نیاز به دقت پزشک و والدین دارند.
در نوزادان:
- کاهش دامنه حرکتی در یک لگن: ممکن است در هنگام تعویض پوشک یا لباس، متوجه شوید که یک پای نوزاد به اندازه پای دیگر باز نمی‌شود.
- چین‌های پوستی نامتقارن: بررسی چین‌های پوستی روی ران‌ها و باسن نوزاد می‌تواند کمک‌کننده باشد. در DDH ممکن است تعداد یا عمق چین‌ها در یک طرف بیشتر باشد.
- کوتاهی ظاهری یک پا: در برخی موارد، ممکن است یک پا کوتاه‌تر از دیگری به نظر برسد.
- کلیک یا صدای جابجایی (Clunk): در حین معاینه فیزیکی توسط پزشک، ممکن است صدایی مانند کلیک شنیده شود که نشان دهنده جابجایی سر استخوان ران در مفصل است. این صداها باید توسط پزشک متخصص ارزیابی شوند.
- عدم قرینگی در نحوه قرارگیری پاها: ممکن است یک پا به سمت خارج بچرخد یا در حالت غیر طبیعی قرار گیرد.
در کودکان نوپا و بزرگتر:
- لنگیدن
- تفاوت در طول پاها
- نحوه راه رفتن اردکی (Trendelenburg gait)
- درد در موارد پیشرفته
- کاهش دامنه حرکتی در مفصل ران آسیب دیده
تشخیص در رفتگی مادرزادی لگن
تشخیص زودهنگام در رفتگی مادرزادی لگن برای موفقیت درمان بسیار مهم است. روش‌های تشخیصی شامل معاینه فیزیکی و تصویربرداری هستند:
- معاینه فیزیکی: تمامی نوزادان در بدو تولد و در معاینات دوره‌ای توسط پزشک اطفال از نظر DDH معاینه می‌شوند.
- سونوگرافی: سونوگرافی روش ارجح و طلایی برای تشخیص دررفتگی مادرزادی لگن در نوزادان تا ۶ ماهگی است. این روش غیرتهاجمی و بدون اشعه ایکس است و امکان ارزیابی دقیق ساختار غضروفی مفصل ران را فراهم می‌کند. سونوگرافی به پزشک اجازه می‌دهد تا عمق استابولوم و قرارگیری سر استخوان ران را به صورت دینامیک در حین حرکت مشاهده کند. توصیه می‌شود سونوگرافی لگن برای نوزادانی که دارای عوامل خطر هستند مانند سابقه خانوادگی، بریچ بودن حتی در صورت عدم وجود علائم بالینی، انجام شود.
- عکسبرداری با اشعه ایکس :پس از ۶ ماهگی، استخوان‌های لگن و ران به اندازه کافی سفت شده و شروع به استخوانی شدن می‌کنند، بنابراین رادیوگرافی به روش تشخیصی ارجح تبدیل می‌شود. اشعه ایکس می‌تواند وضعیت استخوانی مفصل، از جمله عمق استابولوم و موقعیت سر استخوان ران را به وضوح نشان دهد.
- ام آر آی (MRI): در موارد پیچیده یا قبل از جراحی‌های بزرگتر، ممکن است برای ارزیابی دقیق‌تر غضروف، بافت‌های نرم و وضعیت عروق خونی، ام آر آی تجویز شود.
درمان در رفتگی مادرزادی لگن
درمان در رفتگی مادرزادی لگن به سن تشخیص و شدت عارضه بستگی دارد. هدف اصلی درمان، قرار دادن سر استخوان ران به طور کامل و پایدار در حفره استابولوم است تا رشد طبیعی مفصل امکان‌پذیر شود.
درمان غیرجراحی
پاولیک مهاربند (نوعی قنداق): این روش، اولین و موثرترین خط درمان برای نوزادان تا سن ۶ ماهگی است. پاولیک یک مهاربند نرم و قابل تنظیم است که پاهای نوزاد را در وضعیت قورباغه‌ای (باز و خم شده) نگه می‌دارد. این وضعیت به سر استخوان ران کمک می‌کند تا به طور طبیعی در حفره استابولوم قرار گیرد و رشد صحیح مفصل را تحریک کند. نوزاد باید این پوشک را به طور مداوم برای چند هفته یا چند ماه استفاده کند. موفقیت این روش در نوزادانی که در رفتگی آن‌ها زود تشخیص داده شده، بسیار بالا است.
- بستن بسته (Closed Reduction) و گچ‌گیری: در نوزادان بزرگتر (۶ تا ۱۸ ماه) یا در مواردی که پوشک پاولیک موثر نباشد، ممکن است نیاز به بستن بسته باشد. در این روش، پزشک تحت بیهوشی عمومی، سر استخوان ران را به صورت دستی در استابولوم جا می‌اندازد. پس از جااندازی، پای نوزاد به مدت چند ماه در یک گچ مخصوص به نام گچ اسپیکا (Spica Cast) قرار می‌گیرد تا مفصل ثابت بماند و از در رفتگی مجدد جلوگیری شود.
درمان جراحی
اگر درمان‌های غیرجراحی موفقیت آمیز نباشند یا در صورتی که دررفتگی مادرزادی لگن در سنین بالاتر تشخیص داده شود، ممکن است نیاز به جراحی باشد. انواع جراحی عبارتند از:
- جااندازی باز (Open Reduction): در این روش، جراح با ایجاد یک برش، مفصل ران را مستقیما مشاهده کرده و سر استخوان ران را در استابولوم جا می‌اندازد. ممکن است نیاز به آزاد کردن برخی بافت‌های نرم یا برش کپسول مفصلی باشد.
- استئوتومی (Osteotomy): این جراحی شامل برش و تغییر شکل استخوان‌های لگن (استئوتومی لگنی) یا ران (استئوتومی فمورال) است تا حفره استابولوم عمیقتر شود یا زاویه قرارگیری سر استخوان ران اصلاح گردد و پایداری مفصل افزایش یابد.
- ترکیبی از جا اندازی باز و استئوتومی: در بسیاری از موارد، کودکان بزرگتر، ترکیبی از این روش‌ها برای دستیابی به بهترین نتیجه لازم است.
✅✅ بیشتر بخوانید: آرتروسکوپی لگن
دوره نقاهت در رفتگی مادرزادی لگن
دوره نقاهت در دررفتگی مادرزادی لگن بسته به شدت دررفتگی، سن بیمار و نوع درمان غیرجراحی یا جراحی متفاوت است. در کودکان، معمولا پس از استفاده از وسایل ارتوپدی مانند پاولیک هارنس یا گچ‌گیری، چند هفته تا چند ماه زمان برای تثبیت مفصل نیاز است. در صورت انجام جراحی، دوره نقاهت طولانی‌تر بوده و ممکن است شامل چندین ماه استراحت نسبی، فیزیوتراپی و پیگیری‌های منظم پزشکی باشد. در این مدت، رعایت دقیق دستورات پزشک، محدود کردن حرکات ناگهانی و انجام تمرین‌های توانبخشی، نقش بسیار مهمی در بازگشت به عملکرد طبیعی مفصل لگن دارد.
منبع برخی مطالب مقاله:
